Jakie są wymagania dotyczące stanowiska pracy pracownika administracyjno-biurowego pracującego przy komputerze, jeżeli została określona jego niepełnosprawność (osoba jest mocno niedowidząca). Jak powinno wyglądać stanowisko pracy takiej osoby pracującej na komputerze?
Odpowiedź:
W przepisach prawa unijnego, obejmujących zakres wymagań dotyczących zapewnienia bezpiecznych warunków pracy i ochrony zdrowia pracowników, nie sformułowano odrębnych, szczegółowych wymagań odnoszących się do środowiska pracy pracowników będących osobami niepełnosprawnymi. Jednakże władze każdego z państw członkowskich UE zostały zobowiązane do stworzenia pracownikom niepełnosprawnym równych szans w podejmowaniu zatrudnienia oraz do stworzenia osobom niepełnosprawnym przyjaznego środowiska pracy, dostosowanego do ich możliwości i zapewniającego realizację ich potrzeb. Zobowiązania takie wynikają przede wszystkim z zapisów następujących unijnych aktów prawnych:
- dyrektywy nr 89/391/EWG o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy,
- zalecenia Rady Europy nr 86/379/EWG dotyczącego zatrudnienia osób niepełnosprawnych w krajach Wspólnoty,
- dyrektywy 2000/78/EC w sprawie ustanowienia ogólnych ram dla równego traktowania przy zatrudnianiu i wykonywaniu zawodu.
Dyrektywa 2000/78/EC ma również charakter ogólny i dotyczy równego traktowania w zatrudnieniu różnych grup społecznych, w tym osób niepełnosprawnych, między innymi w zakresie: równego traktowania w aspekcie dostępu do pracy, zapewnienia awansu w zatrudnieniu, dostępu do poradnictwa zawodowego, szkolenia i kształcenia zawodowego, zapewnienia odpowiednich warunków pracy i płacy. Zgodnie z artykułem 5 tej dyrektywy za dyskryminację niepełnosprawnych pracowników uważa się sytuację, jeżeli pracodawca nie zapewni im odpowiedniego przystosowania stanowiska i miejsca pracy, a także jeśli nie dostosuje rodzaju i godzin pracy do możliwości i potrzeb tych osób. Artykuł 7 zobowiązuje pracodawcę do ochrony zdrowia oraz zapewnienia osobom niepełnosprawnym bezpieczeństwa w czasie wykonywania pracy.
Na gruncie prawa krajowego podstawowym aktem prawnym dotyczącym rehabilitacji osób niepełnosprawnych jest ustawa z dn. 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t. jedn. Dz.U. z 2011 Nr 127, poz. 721 z późn. zm.), zwana w dalszej części tekstu „ustawą o rehabilitacji” oraz szereg rozporządzeń wykonawczych, a także regulacje Kodeksu pracy o obowiązku umożliwienia integracji osób niepełnosprawnych w środowisku pracy poprzez zakaz ich dyskryminacji.
Wszystkie te działania prawne, zarówno polskie i unijne, mają za zadanie i na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym pełną integrację zawodową i społeczną.
Zgodnie z art. 23a ustawy o rehabilitacji pracodawca jest zobowiązany zapewnić racjonalne usprawnienia dla osoby niepełnosprawnej pozostającej z nim w stosunku pracy, uczestniczącej w procesie rekrutacji lub odbywającej szkolenie, staż, przygotowanie zawodowe albo praktyki zawodowe lub absolwenckie. Przy czym ustawa pod pojęciem „niezbędne racjonalne usprawnienia” rozumie przeprowadzenie koniecznych w konkretnej sytuacji zmian lub dostosowań do szczególnych, zgłoszonych pracodawcy potrzeb wynikających z niepełnosprawności danej osoby, o ile przeprowadzenie takich zmian lub dostosowań nie skutkowałoby nałożeniem na pracodawcę nieproporcjonalnie wysokich obciążeń. Niedokonanie niezbędnych racjonalnych usprawnień uważa się za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu w rozumieniu Kodeksu pracy.
Podjęcie pracy zawodowej przez pracownika, w tym osobę niepełnosprawną łączy się zazwyczaj z koniecznością uzyskania wielu informacji zarówno o niej samej, jak i o stanowisku, na którym ma pracować. Podstawę doboru stanowiska pracy, uwzględniającego specyficzne potrzeby konkretnej osoby stanowią informacje o: przeciwwskazaniach do pracy zawodowej, możliwościach psychofizycznych, własnej ocenie osoby niepełnosprawnej o możliwościach podjęcia przez nią pracy, motywacji do podjęcia pracy, kwalifikacji, predyspozycji i preferencji zawodowych.
Ocena możliwości psychofizycznych osób niepełnosprawnych powinna stanowić element prawidłowo prowadzonej rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz:
- ułatwić wybór stanowiska pracy lub czynności zawodowych osób niepełnosprawnych mogących podjąć pracę,
- zabezpieczyć przed pogłębianiem się istniejących dysfunkcji, bądź tworzeniem się nowych, związanych z niedostosowaniem miejsca pracy do możliwości osoby niepełnosprawnej.
Po ustaleniu przeciwwskazań lekarskich oraz określeniu możliwości psychofizycznych zatrudnianych osób niepełnosprawnych, kolejnym etapem jest dobór stanowiska pracy, które powinno być dostosowane do aktualnej zdolności do pracy, kwalifikacji zawodowych oraz nie stanowić zagrożenia dla pogorszenia się zdrowia osoby zatrudnianej.
Po wyborze stanowiska pracy pozostaje urządzenie samego miejsca pracy. Pracodawcy służy szereg pomocy i urządzeń ułatwiających funkcjonowanie oraz pracę osoby niewidomej i niedowidzącej. Ze względu na ich mnogość dla ułatwienia zostały pogrupowane w kilka kategorii.
1. Podstawową pomocą służącą w orientacji przestrzennej jest odpowiednio dobrana biała laska, która ułatwia wykrywanie i rozpoznawanie przeszkód, ultradźwiękowe wykrywacze przeszkód oraz specjalnie przeszkolone psy.
2. Z pomocy optycznych, z których może korzystać osoba słabowidząca przy różnych wadach wzroku wskazać należy lupy o dużych powiększeniach, lunetki, liniały optyczne i folie optyczne. Powiększalniki telewizyjne pozwalają na czytanie tekstów, książek, oglądanie szkiców, rysunków i zdjęć w wybranym powiększeniu i zestawieniu kolorów. Urządzenia te wykorzystują kamerę oraz własny monitor lub monitor komputera, na którym ukazuje się obraz powiększanego tekstu.
3. W przypadku urządzeń ułatwiających dostęp do informacji pisanej i przetwarzanie informacji w przypadku stanowiska pracy biurowej komputer stanowi podstawowe narzędzie pracy dla osób z niepełnosprawnością wzroku. Zarówno osoby niedowidzące jak i niewidome mogą korzystać ze standardowych komputerów wyposażonych w dodatkowe oprogramowanie i specjalistyczne urządzenia. Dzięki tym rozwiązaniom osoby te mają możliwość samodzielnego opracowywania i czytania tekstów, wymiany korespondencji za pomocą poczty elektronicznej oraz korzystania z Internetu, który stanowi źródło informacji i wiedzy. Zastosowanie dodatkowych urządzeń pozwala na czytanie materiałów w czarnym druku lub drukowanie w brajlu. Osoby słabowidzące mogą wykorzystać duży monitor 19-21 cali, który pozwala na odpowiednie powiększenie tekstu. Dodatkowo możliwe jest zastosowanie programów powiększających tekst, w których można dowolnie powiększyć wybrany fragment ekranu lub zastosować zestaw kolorów odpowiedni dla danej wady wzroku. Zastosowanie klawiatury z dużymi klawiszami sprawia, że jest ona szczególnie dostępna dla użytkowników niedowidzących. Innym rozwiązaniem jest zastosowanie monitorów dotykowych, dzięki którym słabowidzący użytkownicy komputerów mogą w pewnym stopniu pracę myszki zastąpić odpowiednimi ruchami dłoni, dotykając ekranu palcami. Urządzenie to składa się z monitora, specjalnej nakładki i oprogramowania. Przystosowanie stanowiska komputerowego dla osoby niewidomej lub słabowidzącej polega na wyposażeniu go w syntezator mowy i program odczytujący ekran (ang. Screen Reader). Programy tego typu przetwarzają informacje wyświetlane na ekranie lub wprowadzane przy użyciu klawiatury, po czym przesyłają je do syntezatora mowy. Niezastąpionymi urządzeniami na wielu stanowiskach pracy, umożliwiającymi niewidomym czytanie i pisanie przy wykorzystaniu pisma brajla są monitory brajlowskie, zwane także „linijką brajlowską”, drukarki brajlowskie oraz notatniki brajlowskie. Monitory brajlowskie są to urządzenia posiadające elementy elektromechaniczne zwane modułami, z których każdy pokazuje jeden znak brajlowski. Z uwagi na uszeregowanie tych modułów w linię, używa się nazwy „linijka brajlowska”. Drukarki brajlowskie służą do drukowania tekstów w piśmie punktowym i rzadziej wypukłych rysunków. Przed wydrukowaniem tekstu konieczne jest jego komputerowe przetworzenie na wersję brajlowską. Do tego celu używa się specjalnych programów dokonujących takiej konwersji. Urządzeniami o znacznie mniejszych gabarytach, przystosowanymi do przenoszenia są notatniki brajlowskie. Notatniki brajlowskie posiadają siedmioelementową klawiaturę brajlowską oraz linijkę modułów do odczytywania informacji w brajlu. Linijka jest zazwyczaj krótsza niż w monitorach brajlowskich i liczy zwykle od 1 do 40 znaków. Urządzenie to umożliwia pracę z tekstem utrwalonym cyfrowo, a wewnętrzna pamięć gromadzenie dużych dawek informacji. Skaner i programy rozpoznające pismo drukowane umożliwiają niewidomym czytanie. Osoby niewidome mogą samodzielnie zapisać w komputerze teksy książek lub publikacji i odczytać je na monitorze brajlowskim, powiększając znaki na ekranie lub przy użyciu syntezatora mowy. Autolektor jest urządzeniem łączącym trzy procesy: skanowanie, rozpoznawanie pisma i syntezę mowy. Zaletą jest krótki czas przetwarzania informacji ze skanera na mowę syntetyczną, możliwość dostosowania prędkości, tonu i głośności mowy syntetycznej do indywidualnych potrzeb użytkownika.
4. Z innych pomocy i urządzeń bazowymi przyrządami służącymi do pisania są tabliczka i rysik brajlowski oraz maszyny brajlowskie pozwalające na szybsze pisanie. Dodatkowo osoby z dysfunkcjami wzroku mają możliwość korzystania z tabliczek umożliwiających ręczne pisanie, tabliczek ułatwiających składanie podpisów. W codziennym funkcjonowaniu osobie niewidomej pomagają urządzenia z mową syntetyczną: zegarki mówiące, termometry, kompasy, wagi, ciśnieniomierze, kalkulatory. Należy jednak pamiętać, że to pracodawca decyduje o wyborze konkretnych pomocy i materiałów, uwzględniając potrzeby i możliwości niedowidzącego pracownika.
