Urlop wychowawczy stanowi przerwę w zatrudnieniu przeznaczoną na realizację przez pracownika obowiązków związanych z wychowaniem dziecka w okresie przypadającym po urlopie macierzyńskim.
Podstawowe uregulowania dotyczące urlopu wychowawczego określono w przepisach k.p. (art. 186-1867), zaś szczegółowe warunki udzielania tego urlopu, w tym formę i termin złożenia wniosku w sprawie udzielenia urlopu ustalono w przepisach wykonawczych (rozp. MGPiPS z dn. 16.12.2003 r., Dz.U. Nr 230, poz. 2291).
W odniesieniu natomiast do świadczeń pieniężnych przysługujących w okresie korzystania przez uprawnionego z urlopu wychowawczego obowiązują przepisy ustawy z dn. 28.11.2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. Nr 228, poz. 2255, z późn. zm.) oraz regulacje rozp. MPS z dn. 02.06.2005 r. w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne (Dz.U. Nr 105, poz. 881).
Osoby uprawnione do urlopu wychowawczego oraz podstawowe zasady udzielania tego urlopu
» Osoby uprawnione do urlopu wychowawczego
Osoby uprawnione do urlopu wychowawczego to pracownica – matka dziecka i pracownik – ojciec dziecka, jeżeli pozostają w zatrudnieniu przez okres co najmniej 6 miesięcy (do okresu tego wlicza się także poprzednie okresy świadczenia pracy, pod warunkiem, że podstawą zatrudnienia były przepisy prawa pracy, z wyłączeniem przepisów prawa cywilnego). Uprawnionymi do urlopu wychowawczego są również opiekunowie dziecka.
» Możliwość równoczesnego korzystania z urlopu wychowawczego przez oboje rodziców lub opiekunów
Stosownie do brzmienia art. 186 § 3 k.p. rodzice lub opiekunowie dziecka spełniający warunki do korzystania z urlopu wychowawczego mogą jednocześnie korzystać z takiego urlopu przez okres nieprzekraczający 3 miesięcy.
Jeżeli zamiarem rodziców lub opiekunów dziecka, o których mowa, jest równoczesne korzystanie z urlopu wychowawczego, do wniosku o udzielenie tego urlopu dołącza się pisemne oświadczenie drugiego z rodziców bądź opiekunów dziecka o okresie, w którym planuje on korzystać z urlopu wychowawczego.
» Wymiar urlopu wychowawczego
Jeżeli pracownik spełnia warunek co najmniej sześciomiesięcznego zatrudnienia, wówczas ma prawo do urlopu wychowawczego w wymiarze:
- do 3 lat – w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nie 4 roku życia
- do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia, jeżeli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika. W takich okolicznościach urlop wychowawczy przysługuje niezależnie od tego, czy pracownik korzystał uprzednio z tego urlopu na ogólnych zasadach (art. 186 § 2 k.p). Do wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego w przypadku, o którym mowa w art. 186 § 2 k.p., dołącza się orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecka.
» Podział urlopu wychowawczego na części
Zgodnie z art. 186 § 5 k.p. urlop wychowawczy może być wykorzystany najwyżej w 4 częściach.
Przepisy ochronne stosowane do pracownika, który złożył wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego
Od powyżej przytoczonej ogólnej zasady przepisy prawa pracy przewidują ściśle określone wyjątki. Oznacza to, że rozwiązanie przez pracodawcę umowy w okresie od dnia złożenia przez pracownika wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego do dnia zakończenia tego urlopu jest dopuszczalne tylko w razie:
- ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,
- gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika (czyli na podstawie przepisów art. 52 § 1 k.p.),
- gdy zachodzą przesłanki do dokonania zwolnienia grupowego lub indywidualnego na podstawie przepisów ustawy z dn. 13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr 90, poz. 844, z późn. zm.).
Pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego może wypowiedzieć umowę o pracę, rozwiązanie umowy o pracę może również nastąpić na mocy porozumienia stron.
Tryb udzielenia urlopu wychowawczego w okolicznościach wskazanych w art. 1861 § 2 k.p. reguluje § 3 ust. 4 rozp. MGPiPS z dnia 16.12.2003 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego (Dz.U. Nr 230, poz. 2291). Pracodawca udziela zatem urlopu wychowawczego na okres nie dłuższy niż do dnia rozwiązania umowy o pracę wskutek uprzednio dokonanej czynności prawnej.
Prawo pracownika do podjęcia pracy lub nauki w czasie urlopu wychowawczego oraz skutki zaprzestania sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem
Jak stanowi art. 1862 § 1 k.p. w czasie urlopu wychowawczego pracownik ma prawo podjąć pracę zarobkową (u dotychczasowego lub innego pracodawcy) albo inną działalność, a także naukę bądź szkolenie, jeżeli nie wyłącza to możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
W przypadku ustalenia, że pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, pracodawca wzywa pracownika do stawienia się w pracy w terminie przez siebie wskazanym:
- nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości oraz
- nie wcześniej niż po upływie 3 dni od dnia wezwania.
Powyższą zasadę stosuje się także w razie stwierdzenia przez pracodawcę, że z urlopu wychowawczego korzystają w tym samym czasie oboje rodzice lub opiekunowie, nie dotyczy to jednak sytuacji, w której rodzice lub opiekunowie dziecka korzystają jednocześnie z urlopu wychowawczego przez okres nieprzekraczający 3 miesięcy, udzielonego na podstawie art. 186 § 3 k.p.
Rezygnacja z urlopu wychowawczego oraz wycofanie wniosku o urlop
Pracownik może zrezygnować z urlopu wychowawczego:
- w każdym czasie – za zgodą pracodawcy,
- po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy – najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy.
Dopuszczalne jest również wycofanie wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego – powinno to nastąpić nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem tego urlopu; oświadczenie pracownika w tej sprawie następuje w formie pisemnej (§ 4 rozp. MGPiPS z dnia 16.12.2003 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego – Dz.U. Nr 230, poz. 2291).
» Obniżenie wymiaru czasu pracy na wniosek pracownika uprawnionego oraz szczególna ochrona
Zgodnie z art. 1867 § 1 k.p., pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego może złożyć pracodawcy wniosek o obniżenie jego wymiaru czasu pracy do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy w okresie, w którym mógłby korzystać z takiego urlopu. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika (propozycję formularza wniosku, o którym mowa, zamieszczono w dziale 5, w rubryce Druki „ogólne”, pod pozycją 10). Powyższy wniosek składa się na 2 tygodnie przed rozpoczęciem wykonywania pracy w obniżonym wymiarze. Jeżeli wniosek złożono bez zachowania wskazanego terminu, pracodawca obniża wymiar czasu pracy nie później niż z dniem upływu 2 tygodni od dnia złożenia wniosku (art. 1867 § 2 k.p.). W okresie od dnia złożenia takiego wniosku do dnia powrotu do nieobniżonego wymiaru czasu pracy, nie dłużej jednak niż przez łączny okres 12 miesięcy, pracodawca nie może wypowiedzieć pracownikowi umowy o pracę ani rozwiązać z nim tej umowy. Rozwiązanie przez pracodawcę umowy w tym czasie jest dopuszczalne tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. W omawianym przypadku art. 1861 § 2 k.p. stosuje się odpowiednio.
Wymogi formalne wniosku o urlop wychowawczy oraz szczegółowy tryb udzielenia tego urlopu
Stosownie do treści art. 186 § 4 k.p. urlopu wychowawczego udziela się na wniosek pracownika. Wymogi formalne tego wniosku oraz tryb jego składania określono w rozp. MGPiPS z dnia 16.12.2003 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego (Dz.U. Nr 230, poz. 2291).
» Wymogi formalne wniosku o urlop wychowawczy
Wniosek o urlop wychowawczy należy złożyć w formie pisemnej. We wniosku tym pracownik wskazuje:
- datę rozpoczęcia i zakończenia urlopu wychowawczego,
- okres urlopu wychowawczego, który dotychczas został wykorzystany na dane dziecko.
Oświadczenie, o którym wyżej mowa, nie jest wymagane w razie:
- ograniczenia lub pozbawienia drugiego z rodziców władzy rodzicielskiej,
- ograniczenia lub zwolnienia z opieki drugiego z opiekunów dziecka,
- gdy zachodzą niedające się usunąć przeszkody do uzyskania takiego oświadczenia.
W wymienionych powyżej przypadkach pracownik do wniosku dołącza dokumenty potwierdzające wystąpienie wskazanych okoliczności. Jeżeli dołączenie dokumentów nie jest możliwe, do wniosku pracownik załącza pisemne oświadczenie w tej sprawie.
Jeżeli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika w okresie urlopu wychowawczego w wymiarze do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia – do wniosku dołącza się dodatkowo orzeczenie o niepełnosprawności dziecka.
W przypadku gdy zamiarem rodziców lub opiekunów, spełniających warunki do korzystania z urlopu wychowawczego, jest jednoczesne korzystanie z takiego urlopu, do wniosku dołącza się pisemne oświadczenie drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka o okresie, w którym zamierza on korzystać z takiego urlopu.
» Tryb udzielenia urlopu wychowawczego
Pracownik składa pracodawcy wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego na 2 tygodnie przed rozpoczęciem okresu, w którym zamierza korzystać z tego urlopu.
Jeżeli wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego zostanie złożony bez zachowania dwutygodniowego terminu (poprzedzającego początek okresu, w którym pracownik ma zamiar korzystać z tego urlopu), pracodawca udziela urlopu wychowawczego nie później niż z dniem upływu 2 tygodni od dnia złożenia przez pracownika wniosku o udzielenie urlopu, o którym mowa.
Uprawnienia pracownika powracającego do pracy po zakończeniu urlopu wychowawczego
Stosownie do treści art. 1864 k.p. pracodawca jest obowiązany dopuścić pracownika do pracy po zakończeniu korzystania przez niego z urlopu wychowawczego. W związku z tym muszą być spełnione następujące warunki:
- pracownik powinien być zatrudniony na poprzednio zajmowanym stanowisku pracy, a jeżeli nie jest to możliwe, na stanowisku równorzędnym z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub na innym stanowisku odpowiadającym kwalifikacjom zawodowym pracownika,
- wynagrodzenie po zatrudnieniu pracownika nie może być niższe od wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu podjęcia pracy na stanowisku zajmowanym przed urlopem wychowawczym.
W razie gdy pracodawca nie dysponuje odpowiednim stanowiskiem pracy można rozważyć możliwość zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy, z zachowaniem prawa do dotychczasowego wynagrodzenia. W tym czasie pracodawca powinien dążyć do zorganizowania odpowiedniego stanowiska pracy – jeżeli to nie nastąpi, pozostaje dokonanie wypowiedzenia zmieniającego albo wypowiedzenie umowy o pracę.
Wliczenie okresu urlopu wychowawczego do stażu pracowniczego
Okres urlopu wychowawczego – w dniu jego zakończenia – wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze (art. 1865 k.p.). Do stażu pracy warunkującego uprawnienia pracownicze zalicza się wszystkie okresy korzystania przez pracownika z urlopu wychowawczego.
Świadczenia pieniężne przysługujące w okresie korzystania z urlopu wychowawczego
» Osoby uprawnione do zasiłku rodzinnego i dodatku z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego
Korzystający z urlopu wychowawczego może liczyć na świadczenia pieniężne, jeżeli spełnia warunki ustalone w ustawie z dn. 28.11.2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t. jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992). Przepisy zawarte w nin. ustawie umożliwiają uzyskanie przez pracownika dodatku z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego (zwanego dalej „dodatkiem”), jeśli pracownik spełnia kryteria dochodowe wymagane do uzyskania zasiłku rodzinnego.
Zgodnie z art. 4 ust. 2 pkt 1 i 2 ww. ustawy – prawo do zasiłku rodzinnego i dodatków do tego zasiłku przysługuje rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka lub opiekunowi faktycznemu dziecka. Kryteria dochodowe warunkujące nabycie prawa do zasiłku rodzinnego to:
- 504,00 zł miesięcznie w przeliczeniu na osobę w rodzinie lub
- 583,00 zł miesięcznie na osobę w rodzinie – w przypadku gdy członkiem rodziny jest dziecko legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o umiarkowanym albo o znacznym stopniu niepełnosprawności.
W okresie 01.09.2006 – 31.08.2007 r. prawo do świadczeń rodzinnych ustala się na podstawie dochodu uzyskanego przez rodzinę w roku kalendarzowym 2005.
Od dn. 01.09.2006 r.wysokość zasiłku rodzinnego określają zapisy § 1 rozp. RM z dn. 18.07.2006 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych (Dz.U. Nr 130, poz. 903). Kwoty wymienionego świadczenia wynoszą:
- 48 zł – na dziecko w wieku do ukończenia 5 roku życia,
- 64 zł – na dziecko w wieku powyżej 5 roku życia do ukończenia 18 roku życia,
- 68 zł – na dziecko w wieku powyżej 18 roku życia do ukończenia 24 roku życia.
Wypłata zasiłku rodzinnego następuje comiesięcznie.
Dodatek przysługuje uprawnionym do urlopu wychowawczego: matce lub ojcu, albo opiekunowi faktycznemu bądź prawnemu dziecka, w razie gdy dziecko pozostaje pod jego faktyczną opieką. Dodatek nie przysługuje osobom, o których wyżej mowa, jeżeli:
- bezpośrednio przed uzyskaniem prawa do urlopu wychowawczego pozostawały w zatrudnieniu przez okres krótszy niż 6 miesięcy,
- podjęły lub kontynuują zatrudnienie albo inną pracę zarobkową w okresie korzystania z urlopu wychowawczego,
- dziecko przebywa w placówce zapewniającej całodobową opiekę przez co najmniej 5 dni w tygodniu, w żłobku albo w przedszkolu, z wyjątkiem:
-dziecka legitymującego się orzeczeniem o niepełnosprawności przebywającego w żłobku albo w przedszkolu z powodów terapeutycznych,
– dziecka przebywającego w zakładzie opieki zdrowotnej, z wyłączeniem zakładów wymienionych w art. 3 pkt 7 cyt. ustawy, oraz w innych przypadkach zaprzestania sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, - w okresie urlopu wychowawczego korzystają z zasiłku macierzyńskiego.
» Okres wypłaty dodatku oraz jego wysokość
Omawiany dodatek przysługuje osobie uprawnionej nie dłużej niż przez okres:
- 24 miesięcy kalendarzowych,
- 36 miesięcy kalendarzowych – jeżeli dana osoba sprawuje opiekę nad więcej niż jednym dzieckiem urodzonym podczas jednego porodu,
- 72 miesięcy kalendarzowych – jeżeli dana osoba sprawuje opiekę nad dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności albo o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Wysokość dodatku określono w § 9 pkt 2 ww. rozp. RM z dnia 18.07.2006 r.
W przypadku równoczesnego korzystania z urlopu wychowawczego przez oboje rodziców lub opiekunów prawnych dziecka (na podstawie art. 186 § 3 k.p.) przysługuje jeden dodatek (art. 10 ust. 4 cyt. ustawy).
» Postępowanie dotyczące przyznania zasiłku rodzinnego i dodatku
Procedury dotyczące przyznawania zasiłku rodzinnego i dodatku zostały określone w rozp. MPS z dn. 02.06.2005 r. w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne (Dz.U. Nr 105, poz. 881, z późn. zm.).
Osoba ubiegająca się o przyznanie zasiłku rodzinnego i dodatku składa wniosek na formularzu wg wzoru określonego w zał. nr 1 do rozp. MPiPS z dn. 22.06.2007 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 783). Do wspomnianego wniosku należy dołączyć:
- zaświadczenie pracodawcy o udzieleniu urlopu wychowawczego oraz o okresie, na jaki urlop wychowawczy został udzielony,
- zaświadczenie o co najmniej sześciomiesięcznym okresie pozostawania w stosunku pracy bezpośrednio przed uzyskaniem prawa do urlopu wychowawczego,
- zaświadczenie organu emerytalno-rentowego stwierdzające, że osoba ubiegająca się była zgłoszona do ubezpieczeń społecznych,
- zaświadczenie lekarza zalecające przebywanie dziecka legitymującego się orzeczeniem o niepełnosprawności z powodów terapeutycznych w żłobku albo w przedszkolu,
- zaświadczenie specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego, w przypadku umieszczenia w nim dziecka, o niekorzystaniu w nim z całodobowej opieki.
W razie gdy osoba ubiegająca się o zasiłek rodzinny i dodatek złoży:
- wadliwie wypełniony wniosek – podmiot realizujący wzywa pisemnie tę osobę do poprawienia lub uzupełnienia wniosku w terminie 14 dni od dnia otrzymania wezwania; niezastosowanie się do wezwania skutkuje pozostawieniem wniosku bez rozpatrzenia,
- wniosek bez wymaganych dokumentów – podmiot realizujący świadczenia rodzinne przyjmuje wniosek i wyznacza termin nie krótszy niż 14 dni i nie dłuższy niż 30 dni na uzupełnienie brakujących dokumentów.
» Wypłata zasiłku rodzinnego i dodatku
Świadczenia rodzinne wypłaca się nie później niż do ostatniego dnia miesiąca, za który przyznane zostało świadczenie.
W przypadku złożenia wniosku po 10 dniu miesiąca, świadczenia rodzinne za dany miesiąc wypłaca się najpóźniej do ostatniego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym złożono wniosek.
Jeżeli osoba ubiegająca się o świadczenia rodzinne na nowy okres zasiłkowy złoży wniosek wraz z dokumentami do dn. 31.07., świadczenia te przysługujące za miesiąc wrzesień wypłaca się do dn. 30.09.
W razie gdy osoba ubiegająca się o świadczenia rodzinne na nowy okres zasiłkowy złoży wniosek wraz z dokumentami w okresie od dn. 01.08. do dn. 30.09., świadczenia te należne za miesiąc wrzesień wypłaca się do dn. 31.10.
