Programy nauczania i podręczniki szkolne

Swoboda nauczyciela nie jest jednak nieograniczona. Świadczy o tym choćby ustawowy wymóg dopuszczenia programu nauczania (wychowania przedszkolnego) do użytku w danej szkole (przedszkolu) przez dyrektora danej placówki. Dyrektor ma obowiązek sprawdzić, czy program realizuje treści i cele określone w odpowiedniej podstawie programowej. Z kolei o dopuszczeniu do użytku szkolnego podręczników decyduje MEN w drodze decyzji administracyjnej, poprzedzonej przeprowadzeniem odpowiedniego postępowania.

Dopuszczanie programów nauczania do użytku w szkole

Tryb i warunki dopuszczania programów: wychowania przedszkolnego, nauczania ogólnego oraz nauczania zawodu, a także wymagania dotyczące tych programów, określają regulacje art. 22a u.s.o. W tzw. słowniczku (art. 3 u.s.o.) wprowadzono definicje pojęć programu wychowania przedszkolnego i programów nauczania.

Definicje ustawowe

Zgodnie z art. 3 pkt 13b u.s.o. przez program wychowania przedszkolnego lub program nauczania do danych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego należy rozumieć opis sposobu realizacji celów wychowania lub kształcenia oraz treści nauczania ustalonych odpowiednio w podstawie programowej wychowania przedszkolnego lub podstawie programowej kształcenia ogólnego dla danego etapu edukacyjnego lub opis sposobu realizacji celów kształcenia oraz treści nauczania zajęć edukacyjnych, dla których nie została ustalona podstawa programowa kształcenia ogólnego, lecz program nauczania tych zajęć został włączony do szkolnego zestawu programów nauczania (zob. niżej).

Z kolei program nauczania zawodu stanowi opis sposobu realizacji celów kształcenia i treści nauczania ustalonych w podstawie programowej kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego, w formie oczekiwanych efektów kształcenia, uwzględniający wyodrębnienie kwalifikacji w zawodzie, zgodnie z klasyfikacją zawodów szkolnictwa branżowego, o której mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 46 ust. 1 u.p.o.; program nauczania zawodu zawiera także programy nauczania do poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia w zawodzie, ustalonych przez dyrektora szkoły – w przypadku szkół prowadzących kształcenie zawodowe, o których mowa w art. 4 pkt 28a lit. a u.p.o.

Warunki i tryb dopuszczania programów

W pracy dydaktycznej nauczyciel ma obowiązek kierować się podstawą programową. To ona wyznacza zakres treści nauczania oraz ogólne i szczegółowe wymagania edukacyjne wobec uczniów na danym etapie kształcenia. Natomiast program nauczania (wychowania przedszkolnego) jest dokumentem, który służy nauczycielowi w planowaniu i organizacji procesu nauczania, tak aby efekty kształcenia opisane w podstawie programowej zostały osiągnięte.

W wyborze lub konstruowaniu programów nauczyciele nie muszą się jednak ograniczać do realizacji wymagań określonych w podstawie programowej. Zgodnie z art. 22a ust. 4 u.s.o. program wychowania przedszkolnego i programy nauczania mogą obejmować treści nauczania wykraczające poza zakres treści nauczania ustalonych w podstawie programowej wychowania przedszkolnego, treści nauczania ustalonych dla danych zajęć edukacyjnych w podstawie programowej kształcenia ogólnego albo treści nauczania ustalonych w formie efektów kształcenia dla danego zawodu w podstawie programowej kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego. Jednocześnie ustawa ta w art. 22a ust. 5 nakazuje dostosowanie programów nauczania (wychowania przedszkolnego) do potrzeb i możliwości uczniów, dla których są one przeznaczone.

Tryb dopuszczania programów określają przepisy art. 22a ust. 1–3 i 6 u.s.o. Nauczyciel lub zespół nauczycieli przedstawiają dyrektorowi przedszkola lub szkoły program wychowania przedszkolnego lub program nauczania do danych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego na dany etap edukacyjny. W przypadku innej formy wychowania przedszkolnego propozycję programu wychowania przedszkolnego przedstawia się dyrektorowi przedszkola lub szkoły podstawowej. Z kolei w przypadku szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe nauczyciel lub zespół nauczycieli prowadzących kształcenie zawodowe w danym zawodzie przedstawiają dyrektorowi szkoły program nauczania tego zawodu. Dyrektor, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, dopuszcza przedstawiony mu program do użytku w danej placówce.

Dopuszczone do użytku w danym przedszkolu lub danej szkole programy stanowią odpowiednio zestaw programów wychowania przedszkolnego lub szkolny zestaw programów nauczania. Dyrektor jest odpowiedzialny za uwzględnienie w tych zestawach całości odpowiednio podstawy programowej wychowania przedszkolnego lub podstawy programowej kształcenia ogólnego ustalonej dla danego etapu edukacyjnego, a w przypadku szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe – także podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego, w których kształci szkoła. Powyższe oznacza, że dyrektor szkoły nie może dopuścić do użytku w szkole lub przedszkolu programu, który nie spełnia wymogu zgodności z podstawą programową.

Choć art. 22a u.s.o. nie mówi nic na ten temat, nauczyciele mogą proponować zarówno gotowe programy, jak i te opracowane samodzielnie lub we współpracy z innymi nauczycielami. Oczywiście programy autorskie powinny być również dostosowane do potrzeb i możliwości określonych grup uczniów.

Omówione wyżej przepisy art. 22a ust. 1–7 u.s.o. nie mają zastosowania do indywidualnych programów opracowywanych dla uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym, a także do indywidualnych programów nauki opracowywanych dla uczniów realizujących indywidualny program lub tok nauki na podstawie zezwolenia dyrektora szkoły, udzielonego zgodnie z art. 115 u.p.o.

Programy nauczania zawodów podstawowych dla żeglugi morskiej mogą być dopuszczone do użytku w danej szkole po uzyskaniu pozytywnej opinii ministra właściwego do spraw gospodarki morskiej w zakresie zgodności z postanowieniami Międzynarodowej konwencji o wymaganiach w zakresie wyszkolenia marynarzy, wydawania im świadectw oraz pełnienia wacht, sporządzonej w Londynie 7 lipca 1978 r.

Programy nauczania zawodów podstawowych dla żeglugi śródlądowej mogą być dopuszczone do użytku w danej szkole po uzyskaniu pozytywnej opinii ministra właściwego do spraw żeglugi śródlądowej.

Programy nauczania zawodów podstawowych dla rybołówstwa mogą być dopuszczone do użytku w danej szkole po uzyskaniu pozytywnej opinii ministra właściwego do spraw rybołówstwa.

Podręczniki, materiały edukacyjne i ćwiczeniowe oraz inne środki dydaktyczne (urządzenia, oprogramowanie itp.)

Ustawa o systemie oświaty daje nauczycielowi swobodę w doborze środków dydaktycznych, za pomocą których będzie on realizował program nauczania.

Przepis art. 22aa ust. 1 u.s.o. stanowi, że to nauczyciel decyduje, czy będzie w tym celu korzystał z podręcznika, materiału edukacyjnego lub materiału ćwiczeniowego, czy też te same zadania zrealizuje bez stosowania tych klasycznych środków dydaktycznych. Dodatkowo regulacja art. 22aa ust. 2 u.s.o. zezwala na to, by program nauczania był realizowany także z wykorzystaniem w szczególności urządzeń, sprzętu lub oprogramowania, przydatnych do realizacji tego programu, z uwzględnieniem potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów. Ta możliwość ma zastosowanie zwłaszcza w przypadku kształcenia zawodowego, ponieważ sankcjonuje wykorzystanie do celów dydaktycznych np. symulatora czy innych tego typu urządzeń.

Podręcznik a materiał edukacyjny

Przypomnijmy, że po zmianach wprowadzonych przez ustawę z dn. 22.11.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 2245, z późn. zm.) inaczej niż do tej pory należy rozumieć pozycję i rolę podręcznika i materiału edukacyjnego w danym rodzaju kształcenia. Tradycyjne podręczniki do kształcenia zawodowego mają zostać stopniowo zastąpione materiałami edukacyjnymi w postaci elektronicznej lub papierowej. Z tego względu MEN zrezygnowało już z dopuszczania do użytku szkolnego podręczników przeznaczonych do kształcenia
w zawodach, choć jeszcze do 30 czerwca 2021 r. będą w tym zakresie obowiązywały przepisy przejściowe (zob. s. 15 nin. pkt).

Jeżeli więc mowa o podręczniku, to zgodnie z definicją zawartą w art. 3 pkt 23 u.s.o. jest nim książka przeznaczona do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej; do zajęć z zakresu danego języka obcego nowożytnego, do zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, w tym do kształcenia specjalnego – dopuszczona do użytku szkolnego.

Materiał edukacyjny został natomiast odmiennie zdefiniowany w przypadku kształcenia ogólnego i kształcenia zawodowego, bo też różna jest jego rola. Zgodnie więc z art. 3 pkt 24 u.s.o.:

• materiał edukacyjny do kształcenia ogólnego, w tym dostosowany do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych, zastępuje lub uzupełnia podręcznik oraz umożliwia realizację programu nauczania do danych zajęć edukacyjnych
  z zakresu kształcenia ogólnego, na danym etapie edukacyjnym;
• materiał edukacyjny do kształcenia zawodowego, w tym dostosowany do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych, umożliwia realizację programu nauczania zawodu (jako taki materiał można też traktować podręczniki przeznaczone do kształcenia w zawodach dopuszczone do użytku szkolnego na podstawie dotychczasowych przepisów).

 

Materiał edukacyjny – zarówno do kształcenia ogólnego, jak i zawodowego – może mieć postać papierową lub elektroniczną.

Materiał ćwiczeniowy to materiał przeznaczony dla uczniów służący utrwalaniu przez nich wiadomości i umiejętności.

Wybór podręczników i materiałów

Zgodnie z art. 22ab u.s.o. tryb wyboru podręczników w danej szkole ma charakter kolegialny. Zespół nauczycieli uczących w klasach I–III szkoły podstawowej oraz zespół nauczycieli prowadzących dane zajęcia edukacyjne w klasach IV–VIII szkoły podstawowej i w szkole ponadpodstawowej przedstawiają dyrektorowi szkoły propozycję:

• jednego podręcznika do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej oraz jednego podręcznika do zajęć z zakresu danego języka obcego nowożytnego, lub materiału edukacyjnego, dla uczniów danej klasy – w przypadku klas I–III szkoły podstawowej;
• jednego podręcznika lub materiału edukacyjnego do danych zajęć edukacyjnych dla uczniów danej klasy – w przypadku klas IV–VIII szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowej;
• materiałów ćwiczeniowych.

Na podstawie propozycji zespołów nauczycieli, a także w przypadku braku porozumienia w zespole, dyrektor – po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej i rady rodziców – ustala:

• zestaw podręczników lub materiałów edukacyjnych obowiązujący we wszystkich oddziałach danej klasy przez co najmniej trzy lata szkolne,
• materiały ćwiczeniowe obowiązujące w poszczególnych oddziałach w danym roku szkolnym.

Od tej generalnej zasady wyboru jednego podręcznika lub materiału edukacyjnego dla danej klasy do danych zajęć edukacyjnych przewidziano kilka wyjątków, wynikających ze specyfiki nauczania niektórych przedmiotów. Możliwość przedstawienia propozycji więcej niż jednego podręcznika lub materiału edukacyjnego dotyczy:

• danego języka obcego nowożytnego w danej klasie, biorąc pod uwagę poziomy nauczania języków obcych nowożytnych – w przypadku klas IV–VIII szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowej;
• danych zajęć edukacyjnych w danej klasie, z uwzględnieniem zakresu kształcenia: podstawowego lub rozszerzonego, ustalonego w podstawie programowej kształcenia ogólnego – w przypadku szkoły ponadpodstawowej;
• danych zajęć edukacyjnych w danej klasie z zakresu kształcenia w zawodzie – w przypadku szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe,
• kształcenia specjalnego uczniów niepełnosprawnych,
• kształcenia uczniów w zakresie niezbędnym do podtrzymywania poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej.

Zasada wspólnego wyboru nie dotyczy materiałów ćwiczeniowych – te mają bowiem charakter jednorazowy (służą tylko jednemu rocznikowi uczniów) i są zakupywane corocznie z dotacji celowej.

Ustawa zobowiązuje zespoły nauczycieli, aby przy wyborze podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych dla uczniów niepełnosprawnych objętych kształceniem specjalnym uwzględniali potrzeby edukacyjne i możliwości psychofizyczne tych uczniów.

Dyrektor szkoły, na wniosek zespołu nauczycieli, może dokonać zmian w zestawie podręczników lub materiałów edukacyjnych oraz zmiany materiałów ćwiczeniowych, jeżeli nie ma możliwości zakupu danego podręcznika lub materiału. Może też, na wniosek zespołu, uzupełnić zestaw podręczników lub materiałów edukacyjnych, a także materiały ćwiczeniowe.

Corocznie dyrektor szkoły podaje do publicznej wiadomości zestaw podręczników lub materiałów edukacyjnych oraz materiały ćwiczeniowe obowiązujące w danym roku szkolnym.

Omówione wyżej przepisy art. 22ab u.s.o. stosuje się odpowiednio do szkół artystycznych w zakresie kształcenia ogólnego.

Dopuszczanie podręczników do użytku szkolnego

Zgodnie z art. 22ao ust. 1 i 2 u.s.o. podręcznik może mieć postać papierową lub elektroniczną. Może być także wydawany w częściach, jeżeli jest to uzasadnione ze względu na funkcjonalność używania podręcznika.

Warunki i tryb dopuszczania podręczników do użytku szkolnego oraz wymagania stawiane podręcznikom określają art. 22an–22aq u.s.o., a szczegółowe regulacje dotyczące tych kwestii zawiera rozp. MEN z dn. 03.10.2019 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz.U. z 2019 r. poz. 2013). Należy przypomnieć, że przepisy te dotyczą tylko podręczników do: zajęć z zakresu edukacji polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej, zajęć z zakresu danego języka obcego nowożytnego oraz zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, w tym podręczników do kształcenia specjalnego, uwzględniających podstawę programową kształcenia ogólnego określoną w przepisach wydanych na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 lit. b–h u.p.o.

Dopuszczeniu do użytku szkolnego nie podlegają podręczniki do dodatkowych zajęć edukacyjnych, o których mowa w art. 109 ust. 1 pkt 2 lit. b u.p.o. – czyli do zajęć, dla których nie została ustalona podstawa programowa, ale program nauczania tych zajęć został włączony do szkolnego zestawu programów nauczania.

Warunki dopuszczania podręczników do użytku szkolnego

Zgodnie z art. 22an ust. 1 i 7 u.s.o. dopuszczanie podręczników do użytku szkolnego to kompetencja MEN. Podstawowym warunkiem jest uzyskanie przez podręcznik pozytywnych opinii rzeczoznawców. Listę rzeczoznawców prowadzi sam minister i to on wyznacza spośród nich osoby opiniujące konkretny podręcznik. Dopuszczenie i odmowa dopuszczenia podręcznika do użytku szkolnego następują w drodze decyzji administracyjnej.

Minister uruchamia postępowanie na wniosek podmiotu posiadającego autorskie prawa majątkowe do podręcznika lub inne prawa do korzystania z utworu będącego podręcznikiem. Podmiot ten zobowiązany jest wnieść opłatę w wysokości od 800 zł do 6000 zł. Dopuszczenie do użytku szkolnego podręcznika dotyczy danego wydania oraz kolejnych niezmienionych wydań.

Stroną postępowania w sprawie dopuszczenia podręcznika do użytku szkolnego jest wyłącznie wnioskodawca występujący z wnioskiem o dopuszczenie podręcznika. Przepisu art. 31 k.p.a. nie stosuje się.

Dalsze, szczegółowe postanowienia w tym zakresie zawiera ww. rozp. MEN. Zgodnie z § 5 ust. 1 warunkiem dopuszczenia do użytku szkolnego podręcznika w postaci papierowej jest uzyskanie trzech pozytywnych opinii sporządzonych przez rzeczoznawców, w tym:

• dwóch opinii merytoryczno-dydaktycznych, zawierających szczegółową ocenę poprawności pod względem merytorycznym i szczegółową ocenę przydatności dydaktycznej, w tym ocenę materiału ilustracyjnego, z tym że w przypadku podręcznika do kształcenia specjalnego jedną opinię sporządza rzeczoznawca do spraw podręczników do kształcenia specjalnego;
• jednej opinii językowej, zawierającej szczegółową ocenę poprawności pod względem językowym, w tym ocenę tekstów zamieszczonych w materiale ilustracyjnym, oraz ocenę komunikatywności tekstu podręcznika.

W przypadku podręcznika w postaci papierowej do przyrody w klasie IV szkoły podstawowej konieczne jest uzyskanie, jak powyżej, trzech pozytywnych opinii rzeczoznawców: dwóch opinii merytoryczno-dydaktycznych (po jednej z zakresu biologii i geografii) oraz jednej opinii językowej. W przypadku podręcznika do kształcenia specjalnego co najmniej jedną opinię sporządza rzeczoznawca do spraw podręczników do kształcenia specjalnego.

Zgodnie z § 5 ust. 3 cyt. rozp. warunkiem dopuszczenia do użytku szkolnego podręcznika w postaci elektronicznej jest uzyskanie czterech pozytywnych opinii sporządzonych przez rzeczoznawców, w tym:

• dwóch opinii merytoryczno-dydaktycznych, o których mowa odpowiednio wyżej i które zawierają także szczegółową ocenę spełniania przez podręcznik warunków określonych w § 3 ust. 2 cyt. rozp. (zob. dalej),
• jednej opinii językowej, o której mowa odpowiednio wyżej,
• jednej opinii rzeczoznawcy do spraw podręczników do kształcenia specjalnego, zawierającej szczegółową ocenę spełniania przez podręcznik warunków określonych w § 3 ust. 2 i 3 cyt. rozp. (zob. dalej).

Jeżeli podręcznik wydawany jest w częściach, opinia merytoryczno-dydaktyczna musi zawierać ocenę koncepcji opracowania podręcznika, w szczególności rozkładu i uwzględnienia treści nauczania w pozostałych częściach podręcznika.

Należy zaznaczyć, że opinii merytoryczno-dydaktycznej podlegają także dołączone do podręcznika nagrania dźwiękowe (zamieszczone na informatycznym nośniku danych lub w internecie). Warunek uzyskania opinii językowej nie dotyczy podręczników do języków obcych nowożytnych oraz do języków mniejszości narodowej, mniejszości etnicznej
i do języka regionalnego – jeżeli nie zawierają one tekstów w języku polskim, z wyjątkiem strony tytułowej, redakcyjnej lub okładki.

Warunkiem dopuszczenia do użytku szkolnego tłumaczenia na język obcy nowożytny podręcznika wpisanego do wykazu podręczników dopuszczonych do użytku szkolnego jest uzyskanie jednej pozytywnej opinii sporządzonej przez rzeczoznawcę, zawierającej szczegółową ocenę poprawności pod względem językowym tłumaczenia i jego zgodności z wydaniem w języku polskim.

Szczegółowe wymagania dotyczące podręczników dopuszczanych do użytku szkolnego zostały określone w art. 22ao ust. 3 u.s.o. oraz w § 2–3 cyt. rozp. Warto podkreślić, że jednym z wymogów jest zapewnienie trwałości i samowystarczalności podręcznika. Służy temu zakaz zamieszczania w papierowych podręcznikach pytań, poleceń, zadań i ćwiczeń wymagających uzupełniania w podręczniku. Ponadto podręcznik nie może zwierać odwołań i poleceń wymagających korzystania z opracowanych przez określonego wydawcę dodatkowych materiałów dydaktycznych przeznaczonych dla ucznia (art. 22ao ust. 3 pkt 4 u.s.o.). Od 1 stycznia 2020 r. od podręczników papierowych wymaga się, żeby ich cyfrowe odzwierciedlenie było zamieszczane na informatycznym nośniku danych lub w internecie.

Techniczne wymogi wobec e-podręcznika

Zgodnie z § 3 ust. 1 cyt. rozp. podręcznik w postaci elektronicznej może być zamieszczony na informatycznym nośniku danych lub w internecie. Każdy e-podręcznik musi zawierać:

• opis sposobu uruchomienia albo opis sposobu instalacji i uruchomienia;
• system pomocy zawierający opis użytkowania podręcznika;
• mechanizmy nawigacji i wyszukiwania, w szczególności spis treści i skorowidz w postaci hiperłączy;
• opcję drukowania treści podręcznika, z wyłączeniem dynamicznych elementów multimedialnych, których wydrukowanie nie jest możliwe.

Podręcznik elektroniczny musi być opracowany tak, aby odczytać go mogli uczniowie z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Zgodnie z § 3 ust. 3 cyt. rozp. każdy e-podręcznik uwzględnia wymagania dostępności określone w załączniku do ustawy z dnia 04.04.2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 848).

Tryb dopuszczania podręczników

Przypomnijmy, że wniosek o dopuszczenie podręcznika do użytku szkolnego może złożyć podmiot posiadający autorskie prawa majątkowe do podręcznika lub inne prawa do korzystania z utworu będącego podręcznikiem. Informacje wymagane we wniosku oraz konieczne załączniki określono w § 7 cyt. rozp.

W przypadku podręcznika wydawanego w częściach wniosek dotyczy danej części podręcznika. W takim przypadku do wniosku dołącza się także koncepcję opracowania podręcznika zawierającą informację o planowanej liczbie części podręcznika wraz z rozkładem treści nauczania w pozostałych częściach podręcznika oraz planowany termin złożenia wniosku lub wniosków o dopuszczenie do użytku szkolnego pozostałych części.

Wniosek o dopuszczenie do użytku szkolnego zmienionej wersji podręcznika wpisanego już do wykazu podręczników dopuszczonych do użytku szkolnego musi zawierać także szczegółową informację o zakresie wprowadzonych zmian.

Opinie dotyczące podręczników sporządzają rzeczoznawcy wpisani na prowadzoną przez MEN listę rzeczoznawców do spraw podręczników do kształcenia ogólnego, w tym podręczników do kształcenia specjalnego, oraz listę rzeczoznawców sporządzających opinie językowe (§ 11 ust. 1 cyt. rozp.).

MEN wskazuje rzeczoznawców właściwych do sporządzenia opinii oraz informuje o tym wnioskodawcę. Wnioskodawca przekazuje każdemu ze wskazanych rzeczoznawców przygotowany do publikacji egzemplarz poprawnego pod względem edytorskim opracowania podręcznika zawierający materiał ilustracyjny (wraz z projektem okładki – w przypadku podręcznika papierowego). Jeżeli jest to e-podręcznik, rzeczoznawca otrzymuje podręcznik zamieszczony na informatycznym nośniku danych lub informację o miejscu zamieszczenia podręcznika w internecie i sposobie dostępu do tego podręcznika.

W przypadku podręcznika do języka obcego nowożytnego oraz do języka mniejszości narodowej, mniejszości etnicznej i języka regionalnego rzeczoznawca otrzymuje także dołączone do tego podręcznika nagranie dźwiękowe zamieszczone na informatycznym nośniku danych lub informację o miejscu zamieszczenia nagrania dźwiękowego w internecie i sposobie dostępu do tego nagrania. W przypadku podręcznika wydawanego w częściach wnioskodawca przekazuje ponadto każdemu z rzeczoznawców wskazanych do sporządzenia opinii merytoryczno-dydaktycznej koncepcję opracowania podręcznika wydawanego w częściach, a w przypadku gdy część lub części składające się na podręcznik zostały już dopuszczone do użytku szkolnego – egzemplarze tych części podręcznika.

Rzeczoznawca sporządza opinię w terminie 30 dni od dnia, w którym otrzymał egzemplarz podręcznika, z tym że w przypadku złożenia wniosku o dopuszczenie do użytku szkolnego co najmniej dwóch części:

• podręcznika do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej w klasach I–III szkoły podstawowej – rzeczoznawca sporządza opinię dotyczącą złożonych części podręcznika w terminie 30 dni od dnia, w którym otrzymał egzemplarze części podręcznika,
• podręcznika do zajęć z zakresu danego języka obcego nowożytnego w klasach I–III szkoły podstawowej, podręcznika do danych zajęć edukacyjnych w klasach IV–VIII szkoły podstawowej i w szkole ponadpodstawowej, podręcznika dla mniejszości narodowej, mniejszości etnicznej lub społeczności posługującej się językiem regionalnym – rzeczoznawca sporządza opinię dotyczącą złożonych części podręcznika w terminie 45 dni od dnia, w którym otrzymał egzemplarze części podręcznika.

 

Rzeczoznawca stwierdza w opinii, czy podręcznik spełnia warunki określone odpowiednio w art. 22ao ust. 3 pkt 1–6 u.s.o. oraz w § 2 i 3 cyt. rozp. Opinia kończy się stwierdzeniem o pozytywnym albo negatywnym zaopiniowaniu podręcznika. Jeżeli jest negatywna, rzeczoznawca wskazuje warunki, których podręcznik nie spełnia, oraz uzasadnia swoją opinię. Istnieje jeszcze trzecia możliwość – recenzja może zakończyć się opinią warunkową, tj. stwierdzeniem o pozytywnym zaopiniowaniu podręcznika pod warunkiem dokonania wskazanych przez rzeczoznawcę poprawek. Po przedstawieniu poprawionego egzemplarza podręcznika rzeczoznawca sporządza opinię końcową stwierdzającą dokonanie wskazanych przez niego poprawek. Poprawione fragmenty podręcznika podlegają ocenie pod względem poprawności językowej – rzeczoznawca sporządza końcową opinię językową na podstawie przedstawionego mu poprawionego egzemplarza podręcznika wraz z wykazem wprowadzonych poprawek. Rzeczoznawca sporządza opinię końcową w terminie 14 dni od dnia, w którym otrzymał poprawiony egzemplarz podręcznika.

Opinię dotyczącą podręcznika, w tym opinię końcową, rzeczoznawca przekazuje MEN oraz wnioskodawcy. Zgodnie z art. 22ap u.s.o. podręczniki dopuszczone do użytku szkolnego są wpisywane do wykazu ogłaszanego na stronie internetowej MEN (w podziale na: do kształcenia ogólnego; dla mniejszości narodowych, mniejszości etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym; do kształcenia specjalnego). Wydawca takiego podręcznika zamieszcza w nim adnotację o dopuszczeniu podręcznika do użytku szkolnego.

MEN może się zwrócić do rzeczoznawcy wpisanego na listę rzeczoznawców, właściwego ze względu na rodzaj podręcznika, o sporządzenie dodatkowej opinii, w szczególności gdy w stosunku do podręcznika wydano:

• opinie dotyczące tego samego zakresu zakończone różniącymi się stwierdzeniami;
• negatywną opinię – w przypadku gdy warunkiem dopuszczenia do użytku szkolnego jest uzyskanie jednej opinii w danym zakresie.

 

W takim wypadku MEN przekazuje rzeczoznawcy wystawione już opinie, a wnioskodawca przekazuje rzeczoznawcy egzemplarz ostatecznej wersji podręcznika. Dodatkowa opinia rzeczoznawcy kończy się stwierdzeniem o pozytywnym albo negatywnym zaopiniowaniu podręcznika. Rzeczoznawca sporządza ją w terminie 30 dni od dnia, w którym otrzymał egzemplarz ostatecznej wersji podręcznika.

Opłaty za dopuszczenie podręcznika

W przepisach § 15 cyt. rozp. określono szczegółową wysokość opłat wymaganych w postępowaniu o dopuszczenie do użytku szkolnego podręczników, a także tryb ich wnoszenia i zwrotu. Opłaty te wnosi się na rachunek bankowy wskazany przez MEN.

Cofnięcie dopuszczenia podręcznika

Zgodnie z art. 22aq ust. 1 u.s.o. MEN, w drodze decyzji administracyjnej, może cofnąć dopuszczenie do użytku szkolnego podręcznika:

• na wniosek podmiotu posiadającego tytuł prawny do podręcznika,
• z urzędu – jeżeli co najmniej dwóch rzeczoznawców wyznaczonych przez MEN stwierdzi, że podręcznik utracił aktualność lub przydatność dydaktyczną, lub zawiera błędy merytoryczne, z powodu których nie powinien być w użytku szkolnym.

MEN zamieszcza na swojej stronie internetowej informację o terminie, po upływie którego podręcznik nie może być uwzględniony w szkolnym zestawie podręczników ustalanym przez dyrektora szkoły.

Przepisy przejściowe dotyczące podręczników

W związku ze zmianami w zakresie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników, o których wspomniano na s. 5 nin. pkt, w art. 115–120 ustawy z dn. 22.11.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 2245, z późn. zm.) wprowadzono przepisy przejściowe, z których m.in. wynika, że:

• postępowania w sprawach o dopuszczenie do użytku szkolnego podręczników do kształcenia w zawodach uwzględniających dotychczasową podstawę programową kształcenia w zawodach będą prowadzone do 30 czerwca 2021 r. – na podstawie przepisów rozp. MEN z dn. 01.03.2017 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz.U. z 2017 r. poz. 481);
• wykaz podręczników przeznaczonych do kształcenia w zawodach będzie prowadzony do 31 sierpnia 2022 r.,
• decyzje o dopuszczeniu do użytku szkolnego podręczników do kształcenia w zawodach wygasną 31 sierpnia 2022 r.,
• listę rzeczoznawców do spraw podręczników do kształcenia w zawodach MEN będzie prowadził do 31 sierpnia 2022 r.

Podręczniki opracowane i wydane na zlecenie MEN

Zgodnie z art. 22c ust. 1 u.s.o. MEN może zlecić opracowanie i wydanie, w tym dystrybucję: podręcznika, materiału edukacyjnego, dostosowanej do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych książki pomocniczej oraz dostosowanego do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych materiału ćwiczeniowego – lub ich części.

Podręczniki lub ich części opracowane w wyniku takiego zlecenia oraz zaakceptowane przez MEN są dopuszczone do użytku szkolnego z mocy prawa. Przed ich zaakceptowaniem MEN zasięga opinii rzeczoznawców.

Wyposażenie szkół w podręczniki i materiały

Zgodnie z art. 22aj u.s.o. w bibliotece szkolnej gromadzone są podręczniki, materiały edukacyjne, materiały ćwiczeniowe i inne materiały biblioteczne. Za zakupy do biblioteki i za gospodarowanie jej zasobem odpowiada dyrektor szkoły.

W myśl art. 22b u.s.o. dyrektor szkoły podejmuje także działania organizacyjne umożliwiające obrót używanymi podręcznikami na terenie szkoły.

Ustawodawca w art. 22d u.s.o. zakazuje oferowania, obiecywania lub udzielania szkołom czy nauczycielom jakichkolwiek korzyści w sposób pośredni lub bezpośredni w zamian za dokonanie wyboru określonych podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych. Zabrania także oferowania sprzedaży podręcznika wyłącznie z innym podręcznikiem lub dodatkowymi materiałami dydaktycznymi przeznaczonymi dla ucznia. Tego rodzaju działania stanowią czyny nieuczciwej konkurencji w rozumieniu ustawy z dn. 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 2019 r. poz. 1010).

Kwestii wyposażenia szkół oraz szkół polskich w podręczniki, materiały edukacyjne i materiały ćwiczeniowe poświęcony jest cały rozdział 7 u.f.z.o. (art. 54–69). Przepisy w nim zawarte zapewniają uczniom publicznych szkół podstawowych i szkół artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej prawo bezpłatnego dostępu do podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych, przeznaczonych do obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, określonych w ramowych planach nauczania ustalonych dla tych szkół. Regulacje te zobowiązują publiczną szkołę podstawową, a także szkołę artystyczną realizującą kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej, aby nieodpłatnie:

• wypożyczała uczniom podręczniki lub materiały edukacyjne, mające postać papierową, lub
• zapewniała uczniom dostęp do podręczników lub materiałów edukacyjnych, mających postać elektroniczną, lub
• przekazywała uczniom materiały ćwiczeniowe bez obowiązku zwrotu lub je udostępniała.

Szczegółowe warunki korzystania przez uczniów ww. szkół z podręczników lub materiałów edukacyjnych określa dyrektor szkoły, uwzględniając konieczność zapewnienia co najmniej trzyletniego okresu używania tych podręczników lub materiałów.

Zgodnie z art. 64 ust. 1 u.f.z.o. w przypadku uszkodzenia, zniszczenia lub niezwrócenia podręcznika lub materiału edukacyjnego publiczna szkoła podstawowa lub szkoła artystyczna realizująca kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej może żądać od rodziców ucznia zwrotu kwoty nieprzekraczającej kosztu zakupu podręcznika lub materiału edukacyjnego. Kwota zwrotu stanowi dochód organu prowadzącego szkołę. W przypadku szkół samorządowych organ stanowiący j.s.t. może zdecydować o gromadzeniu tego dochodu na wydzielonym rachunku, o którym mowa w art. 223 u.f.p.

W art. 64 ust. 2 u.f.z.o. wprowadzono zasadę, że podręczniki lub materiały edukacyjne „idą za” uczniem niepełnosprawnym w przypadku zmiany szkoły. Jeżeli uczeń niepełnosprawny przechodzi z jednej publicznej szkoły podstawowej lub szkoły artystycznej realizującej kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej do innej publicznej szkoły tego typu, w trakcie roku szkolnego, podręczniki lub materiały edukacyjne, z których uczeń korzysta, dostosowane do jego potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych – o ile zostały zakupione z dotacji celowej, o której mowa w art. 55 ust. 3 u.f.z.o. – stają się własnością organu prowadzącego publiczną szkołę, do której uczeń przechodzi.

Możliwość przekazywania lub wypożyczania wolnych podręczników (zakupionych z dotacji celowej) innej szkole, która wystąpi z takim wnioskiem, przewidują przepisy art. 64 ust. 3 i 4 u.f.z.o. W obu tych przypadkach wymaga to zgody organu prowadzącego szkołę. Podręczniki lub materiały edukacyjne przekazane innej szkole stają się własnością jej organu prowadzącego. Koszty przekazania lub wypożyczenia podręczników lub materiałów edukacyjnych pokrywa szkoła, która występuje z wnioskiem o przekazanie lub wypożyczenie. Koszty te mogą być pokryte z dotacji celowej.

Kwestie związane z udzielaniem i rozliczaniem dotacji celowej przeznaczonej na wyposażenie szkół podstawowych i szkół artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej w podręczniki, materiały edukacyjne lub materiały ćwiczeniowe zostały uregulowane w pozostałych przepisach u.f.z.o. Szczegółowo omówiono je w punkcie „Dotacja podręcznikowa”.