Postępowanie z zakresu prawa pracy – zasady ogólne

Koszty sądowe w postępowaniu z zakresu prawa pracy

Zasady i tryb pobierania kosztów sądowych w sprawach z zakresu prawa pracy regulują przepisy ustawy z dn. 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594). W zakresie wykonawczym odpowiednie regulacje zawarto w rozp. MS z dn. 31.01.2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199, ze zm.).

Powyższa zasada, zgodnie z którą pracownik jest zwolniony z kosztów sądowych ulega modyfikacjom określonym w art. 35 cyt. ustawy. Oznacza to, że w sprawach z zakresu prawa pracy pobiera się:

• opłatę podstawową w kwocie 30 zł – wyłącznie od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia,
• opłatę stosunkową od wszystkich podlegających opłacie pism procesowych – gdy wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę 50 000 zł. Opłata stosunkowa wynosi 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł.

Pracownik i pracodawca uiszczają opłatę podstawową w kwocie 30 zł od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia także w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy wytoczonej z powództwa inspektora pracy. W razie dochodzenia roszczeń przez więcej niż jednego pracownika pismo procesowe podlega jednej opłacie. Jeżeli jednak przedmiotem sprawy są roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju i oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo formalne), każdy współuczestnik uiszcza opłatę oddzielnie, stosownie do swojego roszczenia lub zobowiązania.

Strona korzystająca z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych (pracownik) może zgłosić w trybie określonym w art. 117 § 1-5 k.p.c. wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego, jeżeli na podstawie oświadczenia zawartego we wniosku, obejmującego szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, wykaże, że nie może – bez uszczerbku utrzymania swojego i rodziny – ponieść wynagrodzenia adwokata bądź radcy prawnego. Od sądu zależy uznanie nin. oświadczenia za dostateczne do ustanowienia adwokata lub radcy prawnego. Ponadto sąd cofnie to ustanowienie, jeżeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały albo przestały istnieć.

Terminy dochodzenia roszczeń pracowniczych

Przepisy prawa pracy określają dwa terminy dochodzenia przez pracownika roszczeń ze stosunku pracy, a mianowicie 7 dni lub 14 dni liczone od dnia dokonania danej czynności prawnej. Powyższe terminy stanowią terminy zawite prawa materialnego, co oznacza, że ich upływ skutkuje wygaśnięciem konkretnego roszczenia. Od tej ogólnej zasady k.p. przewiduje sytuacje, w których sąd pracy może – w drodze wyjątku – przywrócić uchybiony termin (patrz: tekst zamieszczony pod tabelą).

W poniższej tabeli wyszczególniono terminy dochodzenia określonych roszczeń.

Terminy dochodzenia roszczeń pracowniczych ze stosunku pracy

Prawo pracownika do dochodzenia roszczeń, o których wyżej mowa, po upływie wskazanych terminów ulega wygaśnięciu, a zatem powództwo pracownika w danej sprawie zostanie oddalone przez sąd pracy.

Regulacje kodeksowe (art. 265 k.p.) dopuszczają możliwość przywrócenia uchybionego terminu – sąd pracy na wniosek pracownika przywróci uchybiony 7- lub 14-dniowy termin, jeżeli jego niedochowanie nastąpiło bez winy pracownika.

Dla przykładu brak pouczenia pracownika przez pracodawcę o prawie odwołania się od wypowiedzenia oraz o terminie dokonania tej czynności, może stanowić okoliczność usprawiedliwiającą jego przekroczenie (wyrok SN z dnia 23.11.2000 r., I PKN 117/00, OSNAPiUS 2002/13/304). Również inne okoliczności mogą stanowić przesłankę przywrócenia uchybionego terminu (np. choroba powoda, błędne informacje dotyczące wniesienia pozwu w określonym terminie udostępnione powodowi).

Z drugiej strony odmowa przyjęcia przez pracownika oświadczenia woli pracodawcy o rozwiązaniu umowy o pracę zawierającego właściwie sformułowane pouczenie o prawie odwołania się do sądu pracy przemawia przeciwko przywróceniu uchybionego terminu (por. wyrok SN z dn. 13.12.1996 r., I PKN 41/96, OSNAP 1997/15/268).

Stosownie do brzmienia art. 265 § 1 k.p. przywróceniu podlegają wyłącznie terminy w sprawach, o których mowa w art. 97 § 21 i w art. 264 k.p. (patrz tabela Lp. 1-4).

Uprawnienia inspektorów pracy w postępowaniu sądowym o roszczenia pracownicze

Zgodnie z art. 631 k.p.c. w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy inspektorzy pracy mogą:

• wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także
• wstępować – za zgodą powoda – do postępowania w tych sprawach w każdym jego stadium.

W sprawach wymienionych w art. 631 k.p.c. do inspektorów pracy stosuje się odpowiednio przepisy o prokuraturze zawarte w art. 55-60 k.p.c.

Inspektor pracy może być również pełnomocnikiem pracownika (art. 465 § 1 k.p.c.).

Uprawnienia organizacji społecznych do uczestniczenia w postępowaniu z zakresu prawa pracy

W sprawach z zakresu prawa pracy organizacje społeczne, które wymieniono w art. 61 k.p.c. mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz pracowników (art. 462 k.p.c.).

Organizacjami, o których mowa, są związki zawodowe, organizacje społeczne działające w zakresie obrony praw człowieka, organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli, organizacje udzielające pomocy rodzinie, organizacje zrzeszające emerytów, rencistów, inwalidów, kombatantów, osoby represjonowane, organizacje osób niepełnosprawnych, a także organizacje zrzeszające rolników oraz organizacje naukowo-techniczne i młodzieżowe.

Wytaczanie powództw na rzecz obywateli przez wskazane organizacje społeczne jest uprawnione, jeżeli zadanie statutowe tych organizacji nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej.

Organizacja społeczna uprawniona do udziału w postępowaniu z zakresu prawa pracy może wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. Do organizacji społecznych wnoszących powództwa na rzecz obywateli, jak również do uczestnictwa takich organizacji w postępowaniu dla ochrony praw obywateli, stosuje się odpowiednio przepisy o prokuraturze.

Wniesienie powództwa do sądu pracy

Postępowanie z zakresu prawa pracy jest szczególnym rodzajem postępowania, w ramach którego pracownik jako strona posiada uprzywilejowaną pozycję. Oznacza to, że w odniesieniu do trybu wnoszenia powództw pracowników przeciwko pracodawcom stosuje się odrębne regulacje ułatwiające pracownikom dochodzenie swych roszczeń na drodze sądowej. Poniżej przedstawiono odrębności dotyczące wnoszenia przez pracowników powództw do sądu pracy.

Wniosek pracownika o polubowne załatwienie sprawy przed komisją pojednawczą zastępuje pozew – jeżeli postępowanie przed komisją pojednawczą nie doprowadziło do zawarcia ugody, a pracownik zgłosi żądanie (w terminie 14 dni od dnia zakończenia postępowania) o przekazanie sprawy sądowi pracy. Pracownik zamiast zgłoszenia tego żądania może wnieść pozew na zasadach ogólnych (art. 254 k.p.).

– Ograniczenia w zakresie odrzucenia pozwu skierowanego przez pracownika – odrzucenie pozwu nie może nastąpić z powodu niedopuszczalności drogi sądowej, gdy do rozpoznania sprawy właściwy jest inny organ. W takich okolicznościach sąd przekaże sprawę powyższemu organowi. Postanowienie sądu o przekazaniu sprawy może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Jeżeli jednak organ, o którym mowa, uprzednio uznał się za niewłaściwy, sąd rozpozna sprawę (art. 464 § 1 k.p.c.).

Wniesienie do sądu pozwu, przekazanego następnie stosownie do zasad przewidzianych w art. 464 § 1 k.p.c., wywołuje skutki, jakie wiążą się z wytoczeniem powództwa.

– Pracownik działający bez adwokata lub radcy prawnego – może zgłosić w sądzie właściwym ustnie do protokołu powództwo oraz treść środków odwoławczych i innych pism procesowych (art. 466 k.p.c.).

Pozew – skierowany zarówno przez pracownika, jak i pracodawcę – powinien zawierać elementy określone w art. 126 § 1 k.p.c., czyli oznaczenie sądu, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, oznaczenie rodzaju pisma, osnowę wniosku lub oświadczenia i dowody na poparcie przytoczonych okoliczności, a także podpisy strony (albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika) i wymienienie załączników. Ponadto w pozwie należy podać wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia; wartości te określa się w złotych, zaokrąglając w górę do pełnego złotego.

Gdy pozew jest pierwszym pismem w sprawie, powinno się w nim dodatkowo zamieścić oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz przedmiotu sporu, zaś pisma dalsze należy opatrzyć sygnaturą akt. Do pozwu dołącza się pełnomocnictwo, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa.

W pozwie można także sformułować wnioski służące do przygotowania rozprawy, dotyczące w szczególności:

• wezwania na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych,
• dokonania oględzin,
• polecenia pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia dowodu, lub przedmiotu oględzin,
• zażądania na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich.

  W postępowaniu z zakresu prawa pracy dopuszcza się możliwość powództwa wzajemnego polegającego na równoległym (w ramach tego samego procesu) dochodzeniu roszczeń przez strony sporu.

Powództwo wzajemne jest dopuszczalne, jeżeli roszczenie wzajemne jest w związku z roszczeniem powoda lub nadaje się do potrącenia. Powództwo wzajemne można wytoczyć bądź w odpowiedzi na pozew, bądź oddzielnie, nie później jednak niż na pierwszej rozprawie, albo w sprzeciwie od wyroku zaocznego.

Pozew wzajemny wnosi się do sądu pozwu głównego. W razie jednak gdy pozew wzajemny podlega rozpoznaniu przez sąd okręgowy, a sprawa była wszczęta w sądzie rejonowym, sąd ten przekazuje sprawę sądowi właściwemu do rozpoznania powództwa wzajemnego.

Wstępne badanie sprawy oraz czynności wyjaśniające i przygotowawcze

Zanim dojdzie do wyznaczenia terminu rozprawy przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia dokonuje wstępnego badania sprawy (czynność obligatoryjna). Następnie sąd może podjąć czynności wyjaśniające (czynność fakultatywna).

Wstępne badanie sprawy (art. 467 k.p.c.)

Niezwłocznie po wniesieniu sprawy przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia dokonuje jej wstępnego badania, które polega na ustaleniu, czy pismo wszczynające postępowanie sądowe spełnia niezbędne wymagania, pozwalające nadać mu dalszy bieg, oraz na podjęciu czynności umożliwiających rozstrzygnięcie sprawy na pierwszym posiedzeniu.

Czynności wyjaśniające (art. 468 k.p.c.)

Czynności wyjaśniające zostaną podjęte przez sąd, jeżeli:

• przemawiają za tym wyniki wstępnego badania sprawy, a także
• gdy sprawa nie była przedmiotem postępowania przed komisją pojednawczą
• chyba że czynności te nie przyspieszą postępowania lub są oczywiście niecelowe z innych przyczyn.

Celem czynności wyjaśniających, które przeprowadza się bez udziału ławników, jest:

• usunięcie braków formalnych pism procesowych, w tym w szczególności dokładniejsze określenie zgłoszonych żądań,
• wyjaśnienie stanowisk stron oraz skłonienie ich do pojednania i zawarcia ugody,
• ustalenie, jakie z istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności są sporne między stronami oraz czy i jakie dowody należy przeprowadzić w celu ich wyjaśnienia,
• wyjaśnienie innych okoliczności, mających znaczenie dla prawidłowego i szybkiego rozstrzygnięcia sprawy. 

Postanowienie określające środki dowodowe i fakty podlegające stwierdzeniu może zapaść na posiedzeniu niejawnym.

Czynności przygotowawcze

Przewodniczący, stosownie do okoliczności, wyda przed rozprawą na podstawie pozwu i innych pism procesowych zarządzenia mające na celu przygotowanie rozprawy. Przewodniczący może w szczególności:

• wezwać strony do stawienia się na rozprawę osobiście lub przez pełnomocnika,
• zażądać na rozprawę od państwowej jednostki organizacyjnej lub jednostki organizacyjnej samorządu terytorialnego znajdujących się u nich dowodów, jeżeli strona sama dowodów tych otrzymać nie może,
• wezwać na rozprawę wskazanych przez strony świadków,
• wezwać na rozprawę osoby powołane zgodnie przez strony na biegłych,
• zarządzić przedstawienie dokumentów, przedmiotów oględzin, ksiąg, planów itp.

Czynności stron uznane przez sąd za niedopuszczalne

Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 203 § 4 k.p.c. sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa.

Przytoczona zasada ulega rozwinięciu w odniesieniu do postępowania z zakresu prawa pracy. Jak stanowi art. 469 k.p.c. sąd uzna zawarcie ugody, cofnięcie pozwu, sprzeciwu lub środka odwoławczego oraz zrzeczenie się bądź ograniczenie roszczenia za niedopuszczalne także wówczas, gdyby czynność ta naruszała słuszny interes pracownika.

Wybór osoby reprezentującej pozwanego

W razie podjęcia czynności wyjaśniających lub zarządzenia osobistego stawiennictwa na rozprawę, strona pozwana powinna być reprezentowana przez osobę obeznaną ze stanem faktycznym sprawy i uprawnioną do zawarcia ugody (art. 470 k.p.c.).

Skutki niewykonania przez stronę postanowień lub zarządzeń sądu pracy

Jeżeli strona bez usprawiedliwionych powodów nie wykona w toku postępowania postanowień lub zarządzeń, sąd może skazać ją na grzywnę wg przepisów o karach za niestawiennictwo świadka i odmówić przyznania kosztów lub zastosować jeden z tych środków. Sąd pracy nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia strony do sądu. W przypadku gdy stroną tą jest jednostka organizacyjna, grzywnie podlega pracownik odpowiedzialny za wykonanie postanowień lub zarządzeń, a w razie niewyznaczenia takiego pracownika lub niemożności jego ustalenia – kierownik tej jednostki (art. 475 k.p.c.).

Wyznaczenie terminu rozprawy

Zgodnie z treścią art. 471 k.p.c. termin rozprawy powinien być wyznaczony tak, aby od daty zakończenia czynności wyjaśniających, a jeżeli nie podjęto tych czynności – od daty wniesienia pozwu lub odwołania, do rozprawy nie upłynęło więcej niż 2 tygodnie, chyba że zachodzą niedające się usunąć przeszkody.

Tryb dokonywania wezwań i doręczeń

W zakresie dokonywania wezwań i doręczeń pism procesowych, w tym pozwów, w ramach postępowania przed sądem pracy stosuje się ogólne zasady określone w art. 131-147 k.p.c., z modyfikacjami wynikającymi z odrębności postępowania w sprawach o roszczenia ze stosunku pracy. Oznacza to, że sąd może wzywać strony, świadków, biegłych lub inne osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, nawet z pominięciem trybu przewidzianego w przepisach ogólnych, jeżeli uzna to za niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy. Dotyczy to również doręczeń oraz zarządzeń mających na celu przygotowanie rozprawy, zwłaszcza zaś żądania przedstawienia niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy akt osobowych i innych dokumentów (art. 472 § 1 k.p.c.).