W jakich sytuacjach możemy mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu się osoby fizycznej i czy możliwe jest również takie wzbogacenie się poprzez firmę?
Bezpodstawne wzbogacenie jest instytucją prawa cywilnego, uregulowaną w ustawie Kodeks cywilny w odrębnym 5-tym tytule Księgi trzeciej. Zobowiązań, obejmującym art. od 405 do 414 K.c. Istotą bezpodstawnego wzbogacenia jest powstanie bez podstawy prawnej nowej sytuacji, polegającej na jednoczesnym zubożeniu jednego podmiotu i wzbogaceniu innego, gdzie zarówno zubożenie jak i wzbogacenie są uwarunkowane tą samą przyczyną. Stanowi ono samoistną przyczynę zobowiązania wzbogaconego względem zubożonego.
Podmiot, który uzyska w ten sposób korzyść majątkową obowiązany jest wydać ją podmiotowi, kosztem którego mu ona przypadła. W sytuacji, gdy bezpodstawnie wzbogacony dany przedmiot zbył, zobowiązany jest wydać wszystko, co uzyskał w zamian, a także pożytki jakie przysługiwały mu w związku z posiadaniem tego przedmiotu. Nie zawsze osobą, która jest odpowiedzialna do zwrotu korzyści zubożonemu, jest osoba pierwotnie wzbogacona. W przypadku gdy rzecz zostanie przekazana pod tytułem darmym innemu podmiotowi (np. darowizna) , to ta osoba trzecia ma obowiązek zaspokojenia roszczeń zubożonego. Od odpowiedzialności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia można uchylić się jedynie wykazując, że nie jest się już wzbogaconym, ponieważ nabyty w ten sposób majątek został utracony bez uzyskania w zamian innej korzyści.
Bezpodstawnie wzbogaconym może być każdy podmiot, czyli zarówno osoba fizyczna, prawna jak i jednostka nie posiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną. Należy również zaznaczyć, że bezpodstawne wzbogacenie może być związane z każdą czynnością, w tym również z prowadzeniem działalności gospodarczej przez przedsiębiorców.
Aby można było mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu muszą zaistnieć łącznie następujące przesłanki:
- doszło do wzbogacenia majątku jednej osoby, uzyskanego kosztem majątku innej osoby;
- wzbogacenie i zubożenie pozostają ze sobą w związku;
- wzbogacenie następuje bez podstawy prawnej.
Wzbogacenie kosztem innej osoby może, ale nie musi wiązać się z fizycznym zmniejszeniem majątku zubożonego oraz zwiększeniem majątku wzbogaconego. Pod tym pojęciem kryje się również sytuacja, w której dany podmiot nie zwiększa swoich pasywów – nie zaciąga zobowiązań. Nie mamy tu do czynienia z fizycznym przybyciem majątku po jednej stronie i ubyciem go po drugiej. Mimo braku przejścia majątku można jednak wskazać zysk wzbogaconego. Jest nim oszczędność wydatków, którą da się wyrazić w pieniądzu. Bezpodstawnie wzbogacić można się także powstrzymując się od dokonywania czynności na rzecz zubożonego, czy realizacji prawa. Tak jak powyżej, również w tym wypadku wzbogacenie nie prowadzi do zwiększenia majątku, ale zapobiega jego uszczupleniu. Właśnie taki dający się wyrazić w pieniądzu zysk, niekoniecznie powodujący fizyczne przeniesienie majątku, jest niezbędną przesłanką bezpodstawnego wzbogacenia.
Dla bezpodstawnego wzbogacenia istotne jest to, aby zubożenie jednego podmiotu i wzbogacenie drugiego były ze sobą w związku. Należy zaznaczyć, że nie jest to związek przyczynowo-skutkowy, czyli zubożenie nie musi bezpośrednio powodować wzbogacenia czy odwrotnie. Mają one jedynie wspólne źródło, ich przyczyną jest jedno zdarzenie. Dla wyjaśnienia tego mechanizmu można posłużyć się przykładem błędu bankowego. Niezależnie od woli posiadaczy rachunków bankowych z powodu błędu w systemie płatności bankowych mogą zostać przekazane pieniądze z jednego rachunku na drugi. Samo zmniejszenie środków na rachunku bankowym jednego klienta nie jest przyczyną zwiększenia ich wartości na drugim rachunku. Oba zdarzenia są skutkami, a ich wspólną przyczyną jest właśnie błąd bankowy, powodujący zubożenie po jednej stronie i wzbogacenie po drugiej.
Cechą charakterystyczną bezpodstawnego wzbogacenia jest również brak podstawy prawnej uzyskania korzyści. Przesłankę tę można rozumieć jako próbę uzasadnienia otrzymania określonej korzyści majątkowej i możliwości zatrzymania jej przez wzbogaconego. Brak podstawy prawnej jest to brak tytułu prawnego do uzyskania danej korzyści.
Przez tytuł prawny natomiast rozumiemy co do zasady każdą umowę, orzeczenie sądu, decyzję administracyjną. Świadczy on o tym, że danej osobie jakieś prawo przysługuje i właśnie to prawo stanowi dla niej podstawę do wysuwania ewentualnych roszczeń przeciwko innym osobom. Tytuł prawny można wywodzić również z przepisu prawa zawartego w akcie normatywnym niższego lub wyższego rzędu. Należy zaznaczyć, że z bezpodstawnością wzbogacenia możemy mieć do czynienia również przy teoretycznym posiadaniu tytułu prawnego dla uzyskanej przez nas korzyści. Dzieje się tak, gdy powyższa korzyść nie stanowi normalnego następstwa zawartej umowy, jest swego rodzaju anomalią, która zgodnie z prawem nie powinna mieć miejsca. Również prawomocne orzeczenie sądu, teoretycznie będące podstawą prawną, może stać się w wyjątkowych sytuacjach przyczyną bezpodstawnego wzbogacenia. Istnieją bowiem sposoby jego wzruszenia jak np. kasacja czy nieważność postępowania. Dla uchylenia się od skutków bezpodstawnego wzbogacenia nie wystarczy jedynie samo formalne zaistnienie podstawy prawnej, ale jej ostateczna, materialna poprawność.
Istnieje wiele zdarzeń, w związku z którymi można mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu. W celu ich usystematyzowania doktryna prawa cywilnego zdarzenia te dzieli na grupy ze względu na:
1. charakter przyczyny;
2. charakter zachowania.
– Ze względu na charakter przyczyny, możemy wymienić następujące rodzaje sytuacji skutkujących bezpodstawnym wzbogaceniem: spowodowane przez naturalną, zewnętrzną przyczynę, wynikające z samodzielnego zachowania zubożonego, spowodowane samodzielnym zachowaniem wzbogaconego, wynikające ze współdziałania stron oraz wzbogacenie spowodowane zachowaniem osoby trzeciej względem jednej ze stron bezpodstawnego wzbogacenia.
– Ze względu na charakter zachowania wyróżnić można: wzbogacenie poprzez spełnienie świadczenia, przyjęcie świadczenia oraz związane z innymi zdarzeniami, zarówno działaniami jak i zaniechaniami.
W związku z ogromną ilością zdarzeń mogących skutkować bezpodstawnym wzbogaceniem, których typy wymienione zostały powyżej oraz ze względu na potrzebę indywidualnego podejścia do każdego stanu faktycznego, omówienie wszystkich przypadków, gdzie do czynienia mamy z ta instytucją wydaje się niemożliwe. Warto jednak wskazać kilka przykładowych sytuacji, poza wspomnianym już wcześniej błędem bankowym.
Typowe przykłady powodujące roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia są często spowodowane spełnieniem świadczenia, do którego spełnienia zubożony nie był obowiązany. Wymienić można tu przede wszystkim nienależność świadczenia, tzw. świadczenia niegodziwe obejmujące świadczenia przedstawiciela zubożonego na rzecz wzbogaconego oraz świadczenia z gry i zakładu. Bezpodstawne wzbogacenie mogą powodować też przetworzenie, połączenie lub pomieszanie rzeczy, uzyskanie dłuższego terminu np. na spłatę zadłużenia, zwolnienie z długu, zniesienie obciążeń prawnorzeczowych oraz zaniechanie przez pracodawcę przekazania środków finansowych pobranych przez członków związku zawodowego. Przyczyny bezpodstawnego wzbogacenia mogą być także niezwiązane z działaniem człowieka i niezależne od niego, jak na przykład awarie o charakterze technicznym czy działanie sił natury.
Reasumując, bezpodstawnie wzbogacić może się każdy podmiot niezależnie od tego, czy prowadzi działalność gospodarczą: osoba fizyczna, prawna oraz jednostka nieposiadająca osobowości prawnej, w tym podmiot będący przedsiębiorcą. Istnieje wiele przyczyn bezpodstawnego wzbogacenia. Nie ma możliwości wymienienia ich wszystkich, ponieważ nie da się przewidzieć każdego stanu fatycznego. Bezpodstawność wzbogacenia w danym przypadku można stwierdzić dzięki jego przesłankom, do których zaliczamy: wzbogacenie jednego podmiotu i zubożenie drugiego, związek pomiędzy wzbogaceniem i zubożeniem polegającym na tożsamości przyczyny oraz brak podstawy prawnej wzbogacenia.
Ewa Gębka – prawnik
Kancelaria Filipek & Kamiński sp.k. Lublin
www.kancelaria-fk.pl
Podstawa prawna:
1. Ustawa z dn. 23.04.1964 r. Kodeks cywilny – tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 121.
Bibliografia:
>A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, Komentarz, t. 3, Zobowiązania: część ogólna, Warszawa 2010.
>>K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1 – 44910, Warszawa 2013.
